De omstreden opperrabbijn
Een wespennest. Dat is waar kandidaat-opperrabbijn Jacob Fränkel (1814-1882) in terecht komt als hij in 1850 een proefpreek houdt in de Zwolse synagoge.
Portretfoto van Opperrabbijn Jacob Fränkel ca 1860 (collectie Joods Historisch Museum)
Sinds Joden in 1796 voor de wet gelijk zijn gesteld en in plaats van een ‘natie’ als ‘kerkgenootschap’ worden beschouwd, hangt verandering in de lucht. De Zwolse opperrabbijn Hartog Joshua Hertzveld (1781-1846) is een vernieuwer. Hij is de eerste rabbijn die in het Nederlands preekt. Ook voert het stille bidden in (in plaats van hardop, door elkaar bidden) en introduceert koorzang. Vooral in Steenwijk wil men echter ‘geene verandering in de voorvaderlijke gebruiken’.
Fotofragment van de proefpreek (Bibliotheca Rosenthaliana, Bijzondere Collecties UvA)
Bevreesde geloofsgenoten
Fränkel, geboren in 1814 Pommeren (nu Polen) gaat in zijn proefpreek in op thema’s als vrijheid, vrede, religie en geschiedenis. Vervolgens krijgt hij het zwaar te verduren. Er wordt getwijfeld aan zijn geloofspapieren. Al snel verschijnt een circulaire, ondertekend door ‘bevreesde geloofsgenoten in Overijssel’, tegen zijn aanstelling. Drie opperrabbijnen sturen een brief aan het Ministerie van Justitie en stellen dat Fränkels preken ‘niet overeenkomstig met de leer der Israël. Kerk’ zijn. Bovendien: Fränkel is buitenlander en spreekt geen Nederlands, terwijl dat toch is wat de overheid wil?
Fotofragment uit het protest van drie opperrabbijnen (Bibliotheca Rosenthaliana, Bijzondere Collecties UvA)
Met Zwolle als hoofdplaats, is de opperrabbijn sinds 1802 het hoofd van ressort Overijssel/Drenthe. Het conflict loopt echter zó hoog op dat Drenthe zich afscheidt. Desondanks stemt de Zwolse kiesvereniging die op 16 februari 1852 bij elkaar komt voor Fränkel. De Zwolse synagoge zal een halve eeuw lang het progressieve pad volgen. Hiermee wordt gebroken als Samuel Juda Hirsch in 1902 de nieuwe opperrabbijn wordt. Hirsch pleit voor herstel van het traditionele jodendom, dat wordt bedreigd door assimilatie, materialisme en afwijking van de religieuze geboden.
Fragment uit de biografie van Jacob Fränkel (Bibliotheca Rosenthaliana, Bijzondere Collecties UvA)
Fränkel en zijn vrouw Dorothea Baer krijgen in Zwolle acht kinderen, waaronder twee tweelingen. De opperrabbijn zal zijn hele leven Duits blijven spreken. Hij overlijdt in 1882 en wordt op de Joodse begraafplaats aan de Willemsvaart begraven.
De grafzuil van Opperrabbijn Fränkel op de Joodse begraafplaats
Als in 2009 het 110-jarig bestaan van de Zwolse synagoge wordt gevierd is daar een bijzondere spreker te vinden: rabbijn Binyomin Jacobs, nazaat van Jacob Fränkel.
Met dank aan Ruben van de Belt